Komemorasaun Loron Nasionál ba dala sanulu ne’ebé realiza ba tinan ne’e, funsionárius husi liñas miniteriais 16 hala’o aktividades barak anima loron bo’ot Funsaun Publika nian, ida mak jornada la’o tuir ain-fatin Falintil, ne’ebé hahú husi Aitahan Belar, Lahane Orientál – Díli to’o Airimou, munisípiu Aileu.
Iha atividade ne’e, Prezidente Komisaun Funsaun Públika, Agostinho Letêncio de Deus liu husi nia esplikasaun ba partisipantes funsionárius nain atus ida katak, jornada la’o tuir ain fatin Falitintil ida ne’e atu fó hatene istória funu libertsaun nasionál ba ita liu husi fontes okular ne’ebé sei moris, hodi ita hatene istória loloos ne’ebé hahú husi ponte Bekae Aituri Laran, Díli.
Jornada ne’e la’o liu pontus tolu, Aidila hun, Aitahan Belar sasin moris komandante pelotaun eis Falintil, Venancio Aleixo da Conceição haktuir istória iha 1975, altura ne’ebá polítika nain sira kontra malu makás iha situasaun manas komandante bo’ot Falintil no vise Prezidente Fretilin, Nicolau dos Reis Lobato se’es an husi sentru kapital Díli ba ninin ho nia grupu, sa’e mai hela iha Aidila Hun, Aitahan Belar ne’e durante kalan tolu nia laran. Sira hanoin no planu oinsá atu hahú forma forsas armandas. Nune’e sira konsegue forma duni, iha tempu ne’ebá au mezmu tempu simu orientasaun husi komandante Nicolau Lobato hateten, hakarak ka lakohi ohin ba oin imi mak liman kroat povu Maubere nian.
Sasin moris ne’e haktuir katak, iha loron sanulu resin neen fulan Agostu 1975 komandante Nicolou Lobato fó orden ba Rogério Tiago Lobato atu haruka halo konsentrasaun forsas iha ne’e, ne’ebé simu orden husi komandante bo’ot Nicolau ba preende komandantes tropas Português iha tuku 11:00 OTL no hadau kilat, iha dadersan 20 Agostu tinan 1975.
Nune’e ekipa jornanda la’o tuir Ain Fatin ne’ebé lidera husi Prezidente KFP akompaña husi ekipa komisaun organizadora MALCN no funsionárius husi ministériu 16 kontinua ba iha segundu pontu iha Erabat, Balibar ne’ebá kontinua rona husi sasin moris, José Almeida Exposto eis komandante pelotaun Falintil nu’udar autor atirador morteiru nia konta tuir istória katak, loloos iha 7 dezembru 1975 Vise Prezidente no Primeiru Ministru Nicolau Lobato sa’e mai iha ne’e mak monta planu estratéjiku militar nia fó orden ba komandantes kompanias, pelotoens, seksoens ho soldadus tun ba Díli halo asaun embuskada asalta inimigu tropas okupantes Indonézia loro-loron maibé, inimigu nia forsa makás liu sira kontinua hakiduk ba Kabororo dalan fahe ba Remexiu, Aileu no Díli.
Hafoin ne’e ekipa jornada marsa koluna nafatin la’o to’o fatin pontu terseiru nian iha Kabororo, sasin okular konta istória, tuir realidade komandante Nicolau ho nia forsas ba hela iha ne’ebá loron rua de’it sai husi fatin ne’e ba munisípiu Aileu.
Iha Kabororo ne’e mak hakotu ona pontus vizitasaun ba ekipa Jornada maibé, tuir orariu determina Jornada ne’e iha Aisirimou, partisipantes sira kumpri la’o nafatin to’o iha Beluru foin la’o fila husi karuk tesik dalan tun ba mota Berkati, tutan la’o nafatin husi mota to’o fatin determinadu Aisirimou iha tuku sia kalan.
Wainhira to’o ona fatin final iha Aisimou, Aileu nian ekipa jornada ensera atividade refere husi Prezidente KFP, Agostinho Letêncio De Deus apresia no fó parabéns ba ekipa husi liñas Ministeriais hot-hotu katak, ita konsegue ona hala’o Jornada ida ho susesu. Husi Jornada ne’e ita aprende husi fontes sasin okular sira, ita hatene istória funu nain sira nia objetivu katak, mate ka moris ukun rasin aan, ne’e mak prinsipiu husi eroi sira.
Lideransa Funsaun Públika ne’e hateten, ba ita nu’udar funsionarius ohin loron ita nia objetivu mak lori dezenvolvimentu tun ba komunidade iha baze no halo atendimentu di’ak ba ema hotu ho kualidade.
Ita hotu apresia ba eroi sira tanba, sira mak hatudu dalan mai ita tuir sira nia exemplar, tau nasionalizmu, patriotizmu iha ita nia fuan, serví povu no nasaun. Jornada lao tuir sira ain fatin ne’ebé ita la’o, kolen, kosar suli maibé, ho rezistente uluk sira la’o ho tauk tanba, bombardeia husi inimigu ba morteiru, kañoens minutu ba minutu, mate tui-tuir dalan, tanba la hili ó povu ka komandates, soldadus. Hamlaha lori moras, mate naba-naba konforme sorte mak moris maibé, sira nia mekanizmu ho matenek lori ona ita ba ukun rasik aan, ne’ebé ho Jornada ida ne’e mai ita hotu kompromete oinsá mak halo atendimentu di’ak ba povu ho nasaun, dehan Prezidente KFP.
Iha parte seluk Sekretariu Estadu Veteranus, Cesar dos Santos da Silva (Merak) liu husi nia intervensaun, fó parabéns ba partisipantes jornada loriku asuwain ne’ebé jornada husi Aitahan Belar la’o liu fatin istóriku to’o mai finaliza iha Aisirimou.
Ida ne’e papel juventude jerasaun foun ohin loron nian, liu husi Jornada ida la’o tuir Ain fatin Falintil nia hodi buka hatene istória, ne’ebé hatudu ona liu husi espíritu solidaridade ba povu no eroi sira liu husi jornada ne’e hatudu mós valorizasaun eroikus Falintil no sobreviventes Falintil katak, Jornada ne’ebé la’o naruk maibé, imi halo sakrifisiu, espíritu solidaridade no nasionalizmu imi konkretiza ba públiku, liu husi media ba ema hot-hotu haree. Iha Jornada ne’e susesu bo’ot tanba laiha fallansu ruma iha dalan, ekipa partisipantes hot-hotu kompletu la’o to’o mai finaliza iha fatin istóriku determisaun Jornada mak Aisirimou ida ne’e, hakotu Sekretariu Estadu Veteranus hodi ensera jornada la’o tuir ain fatin iha loron 12 fulan jullu, tinan 2024.
