Bainaka: Komisariu KAK, Sr. Sergio Hornai no Prezidente KFP, Sr. Faustino Cardoso Gomes iha programa Grande Entrevista iha GMN-TV hodi koa’lia kona-ba Reforma Administrasaun Publika no Boa Governasaun.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: reforma administrativa koa’lia mós ba boa governasaun. Boa governasaun hanesan kondisaun esensial ne’ebé bele iha prestasaun servisu diak ba iha públiku.
Setór públiku eh Administrasaun Públiku fundamental tebes hodi bele kria konfiansa ba governu hanesan iha rekezitus iha kontrusaun ba nasaun.
Estadu liu husi governu hala’o hela reforma administrativa hodi bele atinji boa governasaun nunee ita bele hatene loloos saida mak hakerek iha Planu Estratéjiku no Planu Dezenvolvimentu 2011-2030.
Molok tama iha reforma Administrasaun Públika no boa governasaun Prezidente bele fo hanoin liga ba progresu funsionalizmu públiku liga ho servisu Funsaun Públika.
Prezidente KFP: reforma Administrasaun Públika la’o hela daudaun husi Governu ba Governu hatudu komprimisiu ida oinsá mak atu implementa mandatu ba reforma Administrasaun Públika, maibé iha buat rua ne’ebé mak lahanesan.
- Ita iha prosesu konstrusaun kotinue ba ita nia estadu, ne’ebé mak seidauk konklui signifika, ita tenke kontinua ho nia konstrusaun ba oin no
- Iha parte ida ita mós halo reforma, signifika buka hadia buat ne’ebé mak harii no konstroi ona. Nia alvu prinsipal, oinsá mak atu hasa’e liu tan efisiensia, efikasia, hasa’e liu tan partisipasaun sidadaun ninia iha prosesu administrasaun ninian.
Iha konstekstu reforma Administrasaun Públika komponente save ida ne’ebé substansial tebes hanesan núkleo ka inti públika mak Funsaun Públika, wainhira koa’lia kona-ba Funsaun Públika, koa’lia kona-ba ema.
Ema mak halo dinamizasaun ba lala’ok estadu ninian, lala’ok Administrasaun Públika determina oinsá mak bele alkansa objetivu estadu nian, ema mak halo atendimentu no prestasaun servisu atu hodi hakbesik ba liu ba povu, ida ne’e mak ita presija atu haree didiak.
Reforma Administrasaun Públika konstrusaun Administrasaun Públika buat rua ne’e kompleta malu, reforma ne’e la’os haree ba efisiensia, efikasia eh buat sira ne’e hotu, maibé oinsá mak atu hatan ba ezijensia no prisipiu boa governasaun, nune’e mós oinsá mak atu halo ajustamentu ba mudansa paradigma mundial ninian hodi nune’e hasa’e liu tan prestasaun servisu hatan ho diak liu tan, responsabilidade diak liu tan ba iha espetativa povu nian liu husi prestasaun servisu liu husi bens sira hotu, ida ne’e mak presija atu haree oinsa ligasaun Funsaun Públika ou Adminitrasaun Públika rasik.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: koa’lia kona-ba reforma Administrasaun Públika bele dehan katak, reforma ne’e ba II faze, tanba reforma iha I faze tuir planu estratéjiku ita ne’e akontese bainhira ita forma eh kria KFP, kria KAK, kria mos transparansia iha Governu atu gastus públiku ne’ebé mak públiku presija hatene. Reforma ba II faze agora lao daudaun, saida loos mak atu halo iha reforma II faze? Kuadrus legais ka mentalidade ema nian?
Prezidente KFP: depende ema ida-idak ninia definisaun ninia kategorizasaun ba etapa evolusaun iha kontekstu reforma. Hanesan ita boot dehan reforma I faze iha kontekstu kria Komisaun Administrasaun Públika no II faze reforma oinsa dinamiza liu tan Funsaun Publika. Ezatamente wainhira ami tama iha Funsaun Publika iha 2015-2020 iha II mandatu KFP ba tinan lima nian. Ita harii ona aliserse liu-liu kona-ba Funsaun Publika rasik liu husi dalan hamosu KFP ne’e politika matenek tebes atu oinsa mak asegura Funsaun Publika ida nebe mak profisional, imparsial “la haliis ba ida ne’e ida neba”, izentu, hatudu responsabilidade servisu liga ba responsabilizasaun, integridade. Tanba ne’e mak mosu KFP, KFP rasik dala balun publiku kestiona orgaun independente ida, laos! KFP ne’e orgaun husi governu ida nebe mak sob sututela direta husi Primeiru Ministru, ba servisu nebe mak Funsaun Publika halao loloos servisu governu ninian, xefe adminitrasaun ninian, maib’e iha âmbitu oinsa mak asegura Primeiru Ministru nia efisiensia, efikasia ba servisu administrasaun publika, implementasaun prioridades, programas, mak mosu pensamentu katak, diak liu tenke iha orgaun ida nebe mak tenke servisu independente hodi asegura meritukrasia, prinsipiu profisionalizmu iha Funsaun Publika no evita interferensia servisu iha politika no asegura estabilidade Funsional prestasaun servisu husi Funsaun Publika rasik. Ida ne’e mak fundu pensamentu nebe mak sustenta reforma iha tempu neba, klaru katak, reforma halao iha tempu neba hahu estabelesimentu aliserse hahu ho lei 8/2004 nebe koalia kona-ba estatutu Funsaun Publika, tuir mai hetan alterasaun lei numeru 5/2009 nian nebe mak reforsa liu tan ho lei numeru 7/2009.
Kuandu ami mai ema balun klasifika nudar II etapa reforma iha Funsaun Publika, husi 2015-2020 II mandatu KFP halao reforma lubun ida bazeia ba planu estratejika nebe mak KFP iha, vizaun estruturante 5Rs KFP define no sempre iha aliñamentu ho planu dezenvolvimentu nasional, klaru katak, bazeia ba prinsipius fundamentais nebe mak KRDTL hatur ona. Ita tenta atu halo reestruturasaun, rasionalizasaun ba dimensaun Funsaun Publika, laos entremus Funsaun Publika maibe halo mos rasionalizasaun kualidade, kualifikasaun no ao mesmo tempu oinsa bele revé fali funsoens sira liga ho kestaun rekursu umanus hahu kedas ho planeamentu forsa traballu, rekrutamentu, seleksaun, kolokasaun, avaliasaun dezempenu, formasaun no dezenvolvimentu no ikus liu mak reforma eh pensaun,hotu –hotu kaer ba prinsipiu meritukrasia, profisionalizmu.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: kona-ba reforma administrasaun publika koalia mos ba boa governasaun, liga ba papel importante KAK nian tuir ponto de vista hanesan ema akuzador, oinsa ita nia prosesu reforma too iha boa governasaun.
Komisariu KAK: wainhira koalia kona-ba reforma ne’e hanesan komponente ida husi konstrusaun boot ba iha dezenvolvimentu nasional iha estadu direitu, estadu demokratiku ida ba iha sertasaun ba too momentu ida nebe liga ho boa governasaun atu hare ba transparansia, akuntabilidade, atu nunee garante no asegura boa governasaun, prestasaun servisu nebe diak ba publiku. Tanba ne’e koalia kona-ba reforma administrasaun publiku, se haree ba iha konseitu peritu klasiku sira nian ne’e dinamiku ida nebe mak evolui iha país sira modernu nian.
Hahu kedas iha siklus sekulu 14 ba kotuk ida ne’e mosu tanba organizasaun estatal hanesan ne’e presija halo atualizasaun ba sira nia an atu bele fo resposta ba sira nia an nebe mak lao iha komunidade nia leet.
Koalia kona-ba funsaun publika, ezersisiu funsionalizmu publiku atu grarante no asegura administrasaun ida diak atu fo prestasaun diak ba iha ita nia komunidade. Reforma iha ninia variasaun oioin, reforma iha variasaun politika administrasaun rasik, bele reforma iha ezijensia nebe mak mai ba iha lejislasaun propriu mak hakarak eh lakohi fo permisaun atu bele iha reforma tanba, ezijensia nomos perkursu servisu sira nebe mak lao, hodi nunee politika sira nebe mak lao hodi iha duni administrasaun ida nebe mak estruturadu, sistematiku, bem organizado atu nunee bele fo prestasaun diak ba iha servisu estadu nian, liuliu hanesan ba iha makina estadu nian, kuandu iha konsolidadu ba servisu ida nebe mak ita haree kona-ba meritu, kapasidade, abilidade as, halo prestasaun servisu nebe diak, bele halo distinsaun ba servisu saida deit atu bele suporta ba iha politika estadu ida nian. Tanba ne’e mak hahu kedas ho teoria balun iha Max Weber ninia fo hanoin katak iha nasaun sira sub dezenvolvidu sempre iha ninia aprosimasaun eh alinamentu ba iha neba, razaun simples, tanba demanda ema kapital sira mos iha hanoin katak, wainhira hau hakarak ba iha neba hau hakarak burokrasia ida nebe mak simples, burokrasia ida nebe mak bele fo satisfasaun hodi bele simplikfika sasan,tanba ne’e mak iha hanoin ida atu kontribui ba iha boa governasaun, responsabilizasaun organizasaun ba iha administrasaun publika nian.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: hau haree iha PEDN 2011-2030 iha neba hateten, iha reforma nebe mak ita halo iha I etapa ba estabelesimentu KFP ho reforsu ba iha Gabinete Inspesaun Jeral mak IGE, kriasaun KAK no mos iha portal governu nian nebe mak dala barak fo sai gastus estadu nian ba publiku, tuir ponto de vista Komisariu KAK nian ba esforsu I etapa iha ona nia rezultadu nebe mak bele responde ba boa governasaun?
Komisariu KAK: hau haree survey integriade nebe mak KAK halo iha ninia estudu sira nebe mak halo iha 2015 fo rezultadu ida katak, ho estabelesimentu instituisaun sira ne’e bele fo kbiit eh satisfasaun persepsaun publiku nian por volta de 77% iha ema sira nebe mak kontribui ba iha survey sira kontente tebes, mesmo ita hanesan país ida foun mak ita komesa haree ba oin, dalan ba futuru ida nebe mak diak hodi bele halo prozesaun ba iha administrasaun publika ninian liu-liu ba estadu nian.
Iha mos persentajen balun nebe mak hatudu katak, sira ladun iha konesimentu diak, maibe iha survey nebe mak KAK halo iha tinan lima ba kotuk monstra katak,nebe mak komesa iha konfiansa ida nebe mak presija iha governu ida mak tenke lao jestaun ida nebe mak diak, lao iha transparansia, akuntabilidade, halo servisu ida efisinte, efikaz, atu nunee bele fo resposta ba iha problema sira nebe mak iha demanda sidadaun sira nebe mak rekezita ba iha instituisaun estadu nian.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: iha kontekstu boa governasaun haree mos ba index korupsaun, iha ponto de vista durante tinan lima kotuk ne’e oinsa?
Komisariu KAK: hanesan ita boot temi iha index persepsaun persepsaun iha tinan 2018-2019 hatudu katak, Timor Leste hatun an, koalia iha país CPLP tun pontuasaun ida nebe mak kapaz loos, mesmo nia iha deit 93% persepsaun tuir transparansia internasional katak, TL iha valor ida as liu sim! Maibe ita monu hela iha pontuasaun husi países 180 ital iha iha 93, iha 2019 ninian.
Ita nia pontuasaun iha 38 klasifikasaun, signifika ida boot liu mak 100 no at liu mak 0, maibe ita buka hela oinsa mak atu hasae ita nia prestasaun ida nebe mak atu hetan seguransa juridika ida ba iha estadu tomak iha nivel oinsa mak ita bele too iha 50 eh mediu ida iha país iha mundu tomak.
Tanba ita estadu membru iha obrigasaun atu bele iha formas ida mak halo servisu ida makas ho Komisaun Funsaun Publika oinsa atu hasae integridade funsionalizmu publiku atu hasae prestasaun servisu ida nebe mak diak.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: reforma administrasaun publika nebe mak forma KFP, dala barak iha perguta nebe mak mosu, será que ita nia kuadrus legais bele kondisiona hanesan saida mak ita atravesa oras ne’e daudauk, II. Sente katak iha ambiente administrasaun publika funsionalizmu publiku iha neba iha impresaun, iha diskriminasaun bainhira iha mudansa governasaun? Ida ne’e iha ka lae iha kontekstu Administrasaun Publika agora daudaun?
Prezidente KFP: ita iha lubun ida ona maske ita haree no akompana nafatin hodi indentifika lakuna sira nebe mak iha hodi kompleta liu tan, atu oinsa mak haree ba kuadrus legais no dala balun mosu interpretasaun nebe mak lahanesan. Ida ne’e mak papel KFP ninian hasai deliberasoens, orientasoens, manuais, diretivas atu oinsa mak halo interpretasaun ba lakuna nebe mak iha hodi uniformiza komprensaun kona-ba situasaun jestaun rekursu umanus iha Funsaun Publika rasik. Klaru katak, KFP halo ida ne’e kontinue nebe mak hatur iha ninia R ida mak revizaun, elaborasaun ba kuadrus legais bainhira nesesariu, ida ne’e prosesu ida nebe mak lao nafatin.
Alende ne’e oinsa mak ita halo ambiente ida nebe mak respeita masima ba profisionalizmu, asegura oinsa mak bele iha partisipasaun masima husi funsionariu hotu iha prosesu lalaok Funsaun Publika nian, tanba ne’e mak KFP sempre servisu ho instituisaun sira seluk hanesan IGE, KAK no PDHJ iha entendimentu protokolu kooperasaun kuadrilateral hodi asegura integridade, kultura legalidade, oinsa mak atu iha respeitu prinsipiu meritukrasia profisionalizmu.
Dezafiu nebe mak ita hasoru mak mudansas iha nivel altu, mudansa governu nian, governu ida mai ho prioridade seluk, ida mai mos ho politika programa diferente, mak hamosu kestaun ida mak sira dala balun la iha vizaun koerente iha nivel altu, nebe mak buat sira ne’e loloos iha ninia kontinuidade, mai paradu tiha no mai introdus fali foun. Laos ne’e deit, liuliu liga aproveitamentu ba masimu sira ne’e mos sai problema ida, tanba iha tendensia politizasaun iha nivel Funsaun Publika nia laran halo situasaun indiferensa iha nivel funsionariu sira nian. Iha tendensia la halo aproveitamentu masimu ba iha sira nia kapasidade, tanba estadu investe makas ona ba sira, KFP halo esforsu oinsa mak halo aproveitamentu ba sira.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: Medida saida mak KFP bele hola atu bele estabiliza no dinamiza saida mak objetivu prinsipal husi reforma ida ne’e?
Prezidente KFP: tanba ne’e iha II mandatu nian KFP dezenvolve jestaun ida nebe mak oinsa bele hot-hotu komprende, problema ita nia jestaun reskursu umanus nia kapasidade teknika sei limitadu. Mesmu KFP liu husi formasaun dezenvolvimentu halao, instituisaun seluk mos halao, maibe ninia aproveitamentu sempre sai problema ida, tanba ne’e mak KFP iha forum GJPRU nebe mak fulan-fulan halo enkontru atu transmite, atualiza ba sira politika jestaun rekursus umanus iha Funsaun Publika nian. Wainhira iha mudansa sempre iha enkontru sira hanesan ne’e atu fasilita, antisipa mudansa sira nebe mak iha, enkoraja atu halo komunikasaun,koordenasaun tantu vertikal no horizontal.
Ita nia problema komunikasaun, koordenasaun mak sei fraku.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: situasaun iha hela? Dalan sai oinsá?
Prezidente KFP: dalan sai buat ida nebe mak liga ho politika, boa vontade liga ho prinsipiu no valores sira nebe mak estatutu Funsaun Públika define tiha ona.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: publiku kestiona, homen certo no lugar certo e no tempo certo, Funsaun Públika haree ida ne’e dezafiu ou indiferensa ida nebe mak iha iha ka lae?
Prezidente KFP: agora ita haree situasaun ida nebe peokupante liu-liu iha tentasaun kresente eh sae bebeik iha ambitu oinsa mak lori Funsaun Publika ba spoil system, mak sistema ida nebe mak uluk iha Amerika neba aplika, sginifika quem vem leva tudo, partidu ida nebe mak manan nia mak lori hotu nebe ema sira nebe mak mai nia lori hotu, iha tentasaun ida ne’e.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: tentasaun ka aplika duni ona?
Prezidente KFP: aplika depende ba situasaun kazu, maibe iha tentasaun makas ba ida ne’e.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: KAK mos hetan situasaun ida hanesan ne’e ka lae? Homen certo no lugar certo ou quem vem leva tudo.
Komisariu KAK: Homen certo no lugar certo ou the right man the right place maibe la aseita ba buat nebe mak lalos, ida ne’e pozisaun KAK nian, tanba ita labele haree sasan estadu nian, tanba interese partidaria nian iha neba, iha fatin halo politika hodi hetan espasu, maibe sasan estadu nian presija hatur loloos atu nunee instituisaun ne’e bele forte no bok an iha leten iha klaran estavel atu makina ida ne’e bele funsiona diak. Ida ne’e bele akontese tanba, ita mos buka hatene hela ita nia identidade oinsa mak ita bele konsolida ita nia dezenvolvimentu iha instituisaun sira tantu iha nivel lideransa partidu politiku sira, too mai iha operadores jestores sira iha estatal estadu nian. Hau hakarak hatete, se ita hot-hotu hanoin projesaun ida ba oin ita aseita katak, ema nebe mak mai halo prestasoens, ema nebe mak iha nia abilidade aas atu bele kontribui ba nivel instituisaun sira nebe mak nia bele halo politika hodi bele presta servisu nebe diak ba partidu rasik nomos ba iha interese publiku nian, ida ne’e mak esensial liu.
Se koalia kona-ba boa governasaun iha instituisaun estadu ida nebe mak kredivel instituisaun estadu ida nebe aas, ida ne’e la signifika afasta tiha interese politika balun. Iha lei mos fo fatin ba iha political apoitment mos iha maibe, ita presija iha ninia tramita sira ne’e atu bele fo soke ba iha rejime sira nebe mak estabelese tiha ona no makina estadu ne’e tenke forte ho prestasaun ida nebe mak diak.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: KAK halo ona inspesaun ne’e too iha nivel ida nebe? Nivel ameasadu ka nivel atu fo ameasa ba boa governasaun?
Komsariu KAK: ho survey balun nebe mak ita halo leitura katak,iha tinan ba tinan iha evolusaun iha dinamika ida diak, maibe ida ne’e mos bele dehan situasional, ida ne’e mosu tanba iha troka ambiente politika nebe mak mosu se ita la kuida didiak ida ne’e mos bele fo ninia efeitu ba iha instituisaun sira nebe mak metin ona. Por tanto, ne’e mak iha planu eh estratejia sira nebe mak iha KAK rasik oinsa mak atu eleva integridade husi ajentes, laos deit iha funsionalizmu publiku ninian, maibe iha mos ita nia lideres partidu politiku. Assim que, sira mos bele iha konesimentu ida nebe diak, fasilita ita nia funsionalizmu publiku eh administrasaun publika estadu ninian.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: sera que, reforma nebe mak estadu halo iha tendensia politika nebe lei garante governasaun tuir mai ou sera que ho medidas kombate korupsaun MTCC nebe Parlamentu Nasional aprova tiha ona bele garante boa governasaun?
Husi ponto de vista nebe mak Prezidente hatoo bele iha reforma administrasaun publika bele garante boa governasaun tuir mai no hadia buat nebe mak ladun diak, karik iha tendensia politika sustema tempu tuir mai?
Prezidente KFP: wainhira koalia reforma ne’e atu halo melloramentu ida nebe inkremental, neneik-neneik maibe ninia objetivu prinsipal sempre ba ida diak ninian. La iha reforma ida nebe ita lori fila fali ba kotuk, ne’e laos reforma maibe deforma “sobu”. Ita iha prosesu reforma ne’e ita konsege ona dezenvolve ona sistema funsaun publika tipika Timor-Leste nian, agora nesesariu ba funsaun publika ida nebe mak iha bazeia ba prinsipiu no valores sira nebe mak konstituisaun define nunee mos bazeia ba valores no prinsipiu sira nebe mak lei estatutu funsaun publika define.
Prinsipiu fundamental mak meritukrasia, agora ita hasoru hela dezafiu tanba diresaun reforma nebe mak oras ne’e iha tendensia atu enfrakese konsolidasaun prinsipiu meritukrasia, maske Komisaun Funsaun Publika iha II mandatu halo reforsu tomak hamosu politika liu husi implementasaun teste eletroniku, promosaun liu husi teste eletroniku, nebe atu sertifika loloos se iha kompetensia atu dehan lae ba iha kargus no ba iha pozisaun sira.
Maneira ida atu asegura meritukrasia mak liu husi seleksaun pur meritu, teste eletronika atu bele izola tiha tentasaun subjetiva intervensoens hodi fo loloos espasu ba ema ne’e atu deklara, sertifika an ida ne’e mak akontese. Maibe loos, dala balun iha mudansa sira hanesan ne’e akontese tentasaun halo desaproveitamentu ba iha rezultadu teste sira, maibe dala ida tan, dala balun titular kargu sira nebe mak iha mos tenke buka konkista nafatin, dala balun, wainhira sira liu ona seleksaun meritu wainhira admitidu iha seleksaun meritu ne’e konkista inisiu ida nebe mak presija konkista nafatin ba oin hodi hatudu ita nia profisionalizmu, responsabilidade no tenta hadook an mos husi tendensia politizasaun. Tanba politizasaun ne’e laos mai husi nivel altu maibe bele mai husi nivel mediu no karaik hotu. Persepsaun kona-ba se mak mai iha neba, persepsaun ninia espetativa iha tendensia ka la suporta, tendensia ida ne’e mak tuir ami nia observasaun akontese.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: entaun Funsaun Publika iha desinstabilidade ka bele dehan katak estabilidade funsaun publika esta em risku.
Prezidente KFP: KFP iha II mandatu kria ambiente atu fo seguransa ba funsionamentu Funsaun Publika ba dezenvolvimentu kareira, funsionariu publiku sira, tanba ita adopta rejime kareira, presija iha seguransa, serteza kualidade ba instituisaun nebe mak nia atu ba. Maibe dala balun iha mudansa governu situasaun ida ne’e prejudikadu no bele prejudika estabilidade funsaun publika rasik, tanba afeta ba prestasaun servisu iha funsaun publika rasik,no ikus mai prestasaun servisu sei depende ba se apoia se, ita bele haree ba tempu Indonesia nian, iha suku “desa sira nebe mak apoia golkar dezenvolvimentu la lao ida”, ita lakohi situasaun ida ne’e akontese, tanba ne’e mak ita aposta makas ba iha meritukrasia.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: koalia kona-ba reforma no boa governasaun iha Parlamentu Nasional aprova ona medidas prevensaun kombate korupsaun (MPCC). Bele ka lae MPCC bele ajuda no kontribui ba iha boa governasaun?
Komisariu KAK: medidas kombate korupsaun nebe mak estabelese ida ne’e mai atu reforsa tan ezistensia ezersisiu funsionalizmu publiku nian, atu hametin liu tan funsionarius publiku sira iha nivel subordinadu too iha dirijente masimu sira, atu sira bele iha integridade, korajen hodi bele halo servisu ida ho transparansia, atu bele halo rejeisaun ba buat nebe mak laloos, leal maibe leal ba buat nebe mak loos, atu nunee bele halo tuir ba iha tramitas lei sira nebe mak iha.
Iha MPCC iha afirmasaun ida katak, oinsa mak iha politika nasional ida ba iha kombate korupsaun. Com certeza hot-hotu ninia objetivu ba iha kombate korupsaun tantu iha setor publiku no setor privadu nian hakarak hamosu insitituisaun ida nebe mak aplika ho responsabilidade, kredibilidade, atu bele halo servisu ida nebe mak kapaz, efisiente, efetivu atu bele asegura kapital sosial ida nebe mak povu husik hela iha demanda autoridade sira. Liuliu hanesan iha politika sira atu nunee bele halo servisu nebe mak diak, jere servisu sira ho diak hodi bele fo satisfasaun ba iha komunidade.
Lei ida ne’e mai atu bele servisu hamutuk ho KFP, PDHJ, sosiedade sivil, partidu politiku no sosiedade ein jeral atu nunee katak, Timor-Leste nudar estadu direitu, ninia desizaun hot-hotu nebe mak mosu iha rai ida ne’e ninia orientasaun ne’e hatur an deit ba iha lei, fo mos liberdade ba ema hot-hotu atu nunee ema bele kaer pozisaun ida nebe mak laos absoluta maibe tenke hola ho forma ida nebe mak ho responsabilidade atu jere no halo distribuisaun ida nebe diak ba iha estadu.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: iha ka lae MPCC iha garantia ba denusiantes, ezemplu: iha funsionariu ida nia superior ida halo sala eh aktu korupsaun ida iha ka lae rezolusaun ida nebe mak garante katak nia iha korajen hatudu katak, nia superior halo sala?
Komisariu KAK: lei ida ne’e iha mos artigu ida nebe mak koalia kona-ba oinsa mak denusiante sira bele hatoo keisa hatoo problema ruma nebe mak iha ninia repartisaun iha servisu fatin, superior sira halo entre sira ho sira karik iha neba iha buat balun nebe mak administrasaun danoza nian halo abuzu poderes, halo kontratasaun ida nebe mak ilísitus ho ida ne’e mak sidadaun sira ka ba iha funsionariu publiku nebe mak bele iha biban atu bele hatoo ba iha instituisaun ba iha autoridade kompentete.
Com certeza iha ne’e bele ba iha nia superior rasik, ema ida dirijente, responsabilidade nia lakohi buat sira ne’e akontese, tanba ne’e tenke halo denunsia ka halo partisipasaun ba iha neba bele hatoo ba iha autoridade. No fundo karik ida ne’e mosu ema ne’e sei hetan protesaun, hanesan denunsiante sira presija iha espasu ida atu evita sira wainhira ema rona halo denunsia ba iha nia superior, nia superior labele com todo gosto halo tranferensia ba iha fatin ruma ou sujeita hela ba iha avaliasaun dezempenu ruma labele fo ho subjetividade, labele fo tuir ninia kapasidade, tuir nia prestasaun servisu nebe mak nia hetan kualifikasaun bom ou muito bom ba nia, lei ne’e proteje hela nia.
Lei ne’e mai laos proteje ema boot deit maibe proteje mos funsionariu publiku sira atu halo denunsia ba iha nia superior.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: Homen certo no lugar certo ou quem vem leva tudo se haree ba konstelasaun politika ho reforma nebe mak halao hela iha klauzula balun iha reforma hatete, ba oin diretor jeral nia bele ona iha kargu politika bele iha demokrasia iha instituisaun oinsa ida ne’e bele tama iha reforma?
Prezidente KFP: ezamanente ne’e mosu preokupasaun no KFP ho dever atu hatoo pareser ba iha PM atu bele haree didiak hodi evita realizasaun ba tendensia sira nebe mak temi ne’e, ita hein katak politiku nain sira tenke tetu didiak, tanba politizasaun nia kustu todan tebes. Iha mundu Amerika pais ida nebe uluk aplika spoil system mak partidu sira iha quem vem leva tudo, hodi kustu nebe mak sira hetan, iha Prezidente ida mak hetan asasinadu eh oho tanba ema la satisfeitu ho politika partidarizasaun iha Funsaun Publika, ita lakohi esperensia moruk at hanesan neba mosu iha ita nia Funsaun Publika adopta ida ne’e, tanba ne’e mak ita hotu servisu hamutuk. Klaru katak, KFP tenke tuir nia dever hatoo duni pareser hatoo vantajen no desvantajen kona-ba tendensia ida ne’e mak sai duni realidade nia implikasaun oinsa?
Oinsa mak ita mantein ho prinsipiu meritokrasia konforme prinsipiu sira no valor sira nebe mak ita nia estatutu hatur tiha ona no investimentu nebe mak estadu halao durante ne’e ezatamente iha ambitu oinsa mak atu konsolida sistema ida bazeia ba meritukrasia. Tanba ne’e mak, se ita iha tendensia ba iha politizasaun signifika ita buka atu sobu.
Kustu politika ne’e todan, signifika ita tenke fila ba kotuk hodi kontroi fila fali hanoin ladiak, tanba ne’e mak presija atu haree didiak no reforma lebele ida radikal ka sobu. Ema balun dehan ne’e konsekuensia, laos ida ne’e, iha politika publika ita presija halo analise kustu no benefisiu kustu kiik, kustu laos haree deit osan, kustu politiku, sosial hotu, tanba ne’e mak se deit mak define politika reforma tenke iha analise ba kustu no benefisiu oinsa mak atu hametin liu tan prinsipiu meritukrasia.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: fiar ka lae pareser nebe mak KFP hatoo liu-liu kona-ba bele mantein ou bele iha mudansa, maske ita hatoo pontus fortes?
Prezidente KFP: nuudar ema tekniku nia dever tenke hatoo, ezatamente knar ida ne’e KFP nian mak nian, kriasaun KFP mak nia knar atu fo pareser, akonsellamentu ba iha governu liu-liu ba PM.
Kestaun atu tuir eh la tuir ne’e kestaun ketak ida, tanba ikus mai politika sai panglima desizaun ikus mai iha sira nia liman, maibe ho politika nebe mak iha moral, haree didiak interese estadu no povu nian, laos tau as liu interese grupu eh partidu nian.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: iha situasaun politiku ita nian oras ne’e daudaun iha membru governu nebe barak se mak mai bele lori hotu. KFP iha tendensia hotu atu muda la bazeia ona ba meritukrasia maibe bazeia ba kor politika.
Prezidente KFP: fenomena ida ne’e hahu mosu maske laos KFP nian atu ba indentifika ema ida ne’e kor politiku ida ne’e no ema ida neba kor politiku ida neba, ne’e laos kompetensia KFP nian. KFP nia knaar mak dehan katak, se deit mak atu okupa kargu neba tenke prense rekezitu sira nebe mak lei define, haree ba grau minimu, ema nia avaliasaun dezempenu pelo menos bom, ema ne’e labele implikadu ho prosesu disiplinar, ema ne’e funsionariu permanente ka ajente administrasaun publika. Tanba okupantes kargus sira ne’e tenke mai husi funsionariu publiku permanente. Bele husi liur maibe tenke liu husi konkursu publiku, katak atu foti kargu ida labele foti deit ema ida ba tur iha neba hodi hatoo proposta ba Komisaun haree prense rekezitu sira ne’e depois okupa, laos ida ne’e. Kuandu atu halo mudansa mos iha ninia justifikasaun.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: maibe ikus-ikus ne’e iha proposta barak atu halo mudansa.
Prezidente KFP: KFP simu proposta barak no nia knaar mak atu haree justifikasaun sira nebe mak hatoo husi instituisaun no ministeriu sira bazeia ba dekretu lei 25/2016, liu husi artigu 15 no artigu 16 ne’e define kona-ba kondisoens no justifikasoens nebe mak tenke iha wainhira husu atu halo troka ein substituisaun ba okupantes kargus sira nebe mak iha. Tanbasa mak tenke iha, primeiru ita tenke hatene katak, se deit mak tur iha neba tenke iha kapasidade, maibe se mak atu mai troka tenke iha justifikasaun no kondisaun saida mak atu hatoo ne’e define ona iha dekretu lei. Sera que nia la halo tuir nia obrigasaun, la alkansu nia objetivu ka lealdade.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: iha prinsipiu boa governasaun ita haree mos transparansia no responsabilizasaun, integridade no lidenransa. Tuir KAK nia haree katak, husi governu ba governu saida mak sai hanesan obstakulu ba responsabilizasaun, integridade, lideransa no jestaun. Iha keisas ka lae kona-ba prinsipiu sira ne’e ba iha KAK?
Komisariu KAK: koalia kona-ba transparansia, akuntabilidade, boa governasaun iha jestaun ida nebe mak abuzu poder signifika, ema sira nebe mak okupa pozisaun atu kaer sasan ho diak mak nia kaer sasan la ho diak entaun nia abuzu poder ona. Tanba nia la kaer sasan sira ho diak tuir deit ba iha saida mak define iha lei.
KAK simu keisas barak liuliu iha abuzu poder, administrasaun danoza lei iha keisas lubuk ida mak tama denunsias, keisas nebe mak tama iha KAK ba iha gabinete kombate kriminalizasaun no korupsaun nomos krime organizadu iha Prokurador Jeral ninian.
Saida mak ita halo atu evita atu labele mosu, akonsella, sensibilizasaun ba linas ministerizasaun no rekomenda hela ba sira ida ne’e priobidu ba sasan sira ne’e, atu nunee buat hotu nebe liga ho servisu aprovizionamentu hanesan kontratasaun buat hotu tenke lao iha tramitas legalidade nebe mak iha, tenke liu husi transparansia, iha ka lae planu, iha ka lae orsamentu, iha ka lae konkursu sira ne’e abertu no halo anunsiu ba iha publiku. Buat sira ne’e hotu sai hanesan padraun presipostu atu tau iha neba atu nunee ita bele iha konfiansa ida katak, povu bele manan kofiansa katak, iha instituisaun estadu komesa ezerse ka empenha nia funsaun ho responsabilidade, ho didiak, atu nunee kaer sasan estado nian no fim bele hetan prestasaun nebe diak no fo konfiansa ba iha komunidade tanba sasan sira ne’e laos komunidade em si laos ba deit iha timoroan sira, maibe ita fo alerta ba iha komunidade internasional, tanba sira akompana.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: dala barak iha ministeriu iha rekrutamentu asesores, mos tama klasifikasaun FP ka fora kontrolu husi KFP?
Prezidente KFP: iha kategoria forsa traballu nebe mak la tama kontrolu KFP nian, ida mak asesor sira, fila ba politika no nesesidade instituisaun ida-idak ninian, prosesu rekrutamentu lao oinsa ne’e sira nia kompetensia, sira nebe mak tama kategoria apoiu politiku “political apoitment” iha dekretu lei numeru 27/2016 koalia kona-ba PM, Ministru, Vise Ministru no Sekretariu Estadu sira iha kompozisaun pessoal apoiu politiku numerus hira hahu kedas husi sira nebe mak ekiparadu ho DJ inklui salariu, ne’e fora competencia KFP nian. Maibe balun mai husi funsionarius publikus, se sira funsionarius publikus nia prosedimentu tenke husu lisensa espensial sem vencimento durante periodu mandatu.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: iha komentariu se fora kontrolu KFP bele ka lae iha indisius fora husi legais sira?
Komisariu KAK: nomeasaun sira hanesan ne’e tanba iha permisaun husi lei, katak, Ministru, Vise Ministru no Sekretariu Estadu nomos instituisaun indireta sira mos iha kbiit atu halo sasan sira ne’e. Maibe buat hotu tenke transparansia, iha ekilibrasaun iha tramitasoes, iha lei prinsispiu katak lei epesial la regula, tanba buat hotu orsamentu mai husi povu nia osan, nebe hakrak ka lakohi tenke iha kalkulu nebe sertu. Atu nunee labele halai ba situasaun sira hanesan neba, ita alerta nafatin, orientadu nafatin ba administrasaun boa governasaun.
Entrevistador, Expedito Dias Ximenes: hein katak objetivu alvu ba iha boa governasaun ho reforma nebe mak ita nia estadu no governu hakarak tuir hanoin sira nebe mak KFP no KAK hatoo hanesan esforsu nebe mak hatoo atu ba alvu hodi atinji boa governasaun ho reforma hodi hadia Funsaun Publika hodi too iha atendimentu publiku ida nebe diak ba iha servisu estadu nian.